پاسخ آن است که درروایت رجوع به سلطان وقاضی آمده وامام علیه السلام دربربرسلطان وقاضی فقیه را جاکم قرار داده پس فقیه شیعه مرجع است درتمام اموری که به قاضی وسلطان مراجعه می شود با این که لفظ جاکم ازنظرمعنااطلاق دارد وحکم کننده درتمام اموراست چرا آنرا بی دلیل برمعنای قضاوت تنها حمل کنیم وبااین که درعلم تفسیر وعلم اصول ودیگر علوم مربو ثابت شده است که مورد مخصص نیست وهرآیه یا روایت که در مورد خاصی آمده باشد حکم وارد درآن آیه یاروایت مخصوص به همان مورد نست وحکم کلی الهی است به زیژه بعدازآنی که لفظ وارد شده معنای آن عام ویا مطلق باشد واگر مقصود تنها دادن منصب قضاوت بود باید می فرمود من اورا قاضی قرار دادم وکافی بود ودلیلی نه داشت که به فرماید اوراحاکم قرار دادم بااین که حا کم معنای اضافه ای دارد وامام علیه السلام اضافه گوئی نمی کند ودیگر این که ظاهر ازروایت این است که نزاع ازسنخ نزاع هائی بوده که نیاز داشته به رجوع به سلطان که اهل حل وفصل است ودارای قدرت سیاسی ودخا لت درامور مردم باسلطه ونیرو است پس حاکم شیعی نیز باید این توان راداشته باشد که همان حکومت است نه تنها قاضی که حکم شرعی رامی گوید وضمانت اجرائی ندارد ودلیل دیگر درروایت این است که امام علیه السلام دربردن نزاع درپیش حاکم غیرشیعی استشهاد به قرآن کرده (یریدون ان یتحاکموا الی الطاغوت وقدامرواان یکفرو به ) اراده کرده اندکه نزاع خودراپیش طاغوت به برند درحالی که بایدبه او کافر شوندوپیش ازاین آیه این است (واذاحکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل )[5] هرگاه میان مردم حکم می دهید باید حکم به عدالت کنید پس مقصود درروایت ازصدر تاذیل دادن منصب حکومت شرعی به فقیه است تنها منصب قضاوت زیرااستشهاد به آیه قرآن باوجود آیه پیش ازآن که درارتباط باعدالت درحکم دادن است می رساندهم قاضی وهم سلطان وهرکسی که برمردم حکمران است باید درحکمرانی عدالت رااجراکند پس سخن درارتباط باقاضی تنها نیست ومقصود ازحاکم درروایت مطلق حکمرانی است نه قضاوت 0
2 - توقیع مبارک ازامام زمان علیه السلام که شیخ صوق درکتاب کمال الدین از اسحاق بن یعقوب روایت کرده ازمحمدبن عثمان عمری درنامه ای ازآن حضرت که درپاسخ نامه اسحاق آمده بود ونامه به خط آنحضرت بود (( واماحوادث واقعه پس رجوع کنید درآنهابه راویان حدیث ما زیراآنها حجت من برشما هستند ومن حجت خدا برآنها هستم )) [6]
سنددراین توقیع معتبر است زیرااسحاق بن یعقوب هرچند درکتب رجال صریح توثیق نه شده است لیکن اعتماد شیخ صدوق وشیخ کلینی وشیخ طوسی بر این توقیع ونقل کردن آنها آن را ازاسحاق بنیعقوب دلالات دارد بروثاقت اسحاق زیراتوقیع باروایت فرق دارد توقیع یعنی نامه وچون این سه نفر ازاساطین علم رجال وحدیث به گویند این نامه از امام زمان علیه السلام است برای مااطمینان حاصل می شود که نامه از آن حضرت هست ودرعمل به روایت همین کافی است بااین که درکتب رجا ل توثیقات که نقل شده است از این بزرگان است چگونه می شود نامه ای که ازامام نه باشد به طورقطع به او نسبت دهند واگرکسی به گوید نظر آنها برای ماحجت نیست درپاسخ می گوئیم پس توثیقات آنها نیز برای ما حجت نیست0 حوادث واقعه یعنی پدیده های گوناگون ازامور سیاسی ,عبادی, اجتماعی,فردی وغیرازاینها که درآنهابه به حاکم ووالی وصاحب قدرت سیاسی ودینی رجوع می شود درارتباط با نظام دین ودنیا مردم طبق این فرمان ازامام علیه السلام وظیفه دارند به فقیه مراجعه کنند ودلیل براین عموم این است که درتوقیع آمده واما الحوادث الواقعه پس الحوادث صیغه جمع است ومدخول الف ولام استغراقی است که افاده عموم رادارد به علاوه درذیل آمده راویان حدیث ما حجت برشما هستند چنانچه من حجت بر آنهااهستم مقصود ازراوی حدیث کسی است که توان برفهم معناراداشته باشدومردم که ذر امور مختلف به آنها رجوع می کنند می تواند پاسخ اورادرآن امرحادث ازروایات استخراج نماید وجز مجتهد وفقیه کسی نمی تواند پاسخگوی مردم باشد درامو رمختلف ونوظهور ازاین ذیل به دست می آید امام علیه السلام منصبی را که خدا به داده آن را به فقیه تفویض کرده پس فقیه تمام مناصبی را که امام علیه السلام دارد ازطرف او آنها را دارا میباشد مگر آن چه که بادلیل ثابت شده که مخصوص امام است که فقیه آنهاراندارد 0 3 - مرسله صدوق ((قال امیرالمومنین قال رسول الله صلوات الله علیهما اللهم ارحم خلفائی ثلاث مرات قیل یا رسول الله ومنخلفائک قال الذین یاتون من بعدی یروون عن حدیثی وسنتی )) [ 7 ] امیر المومنین ازپیامبرنقل کرده که سه مرتبه فرمودخدایا جانشین های مرا رحمت فرماگفته شد ای پیامبر خداجانشین های شما کیستند فرمود کسانی هستندکه بعد ازمن می آیند روایت می کنندازحدیث من وسنت من 0
این روایت مرسله است لیکن شیخ صدوق آن را اسناد می دهد به امیرالمومنین وبه جزم میگوید امیرالمومنین گفته واین نحو نسبت دادن دلیل بر این است که رجال واقع درسندثقه بوده اند اگر کسی به گوید اعتبارسندازجهت قرائنی بوده که برای صدوق حاصل شده که ازنظرماحجت نیستند پاسخ این است که توثیقات صدوق وشیخ ونجاشی همه ازاین قبیل است وآنها معاصرومعاشرباروات نه بوده اند ک ازحس شهادت به وثاقت آنها داده ا ند پس چه گونه توثیق آنها فبول است اما اسنادآنان قبول نیست ؟ مضافا صدوق دراول کتابش گفته آنچه حجت است ازروایات نقل کرده وبسیاری ازفقها برمسلات صدوق اعتماد کرده اند ونیز این روایت ازطرق کثیره ای نزدیک به دویست طریق نقل شده است پس ازنظرسند اعتباردارد 0 این روایت دلالت می کندبراین که راوی حدیث وسنت از پیامبر صلی الله علیه وآله جانشین اوست وازجمله مناصب آنحضرت ولایت وتدبیرامردینی ودنیائی مردماست ومحتمل درجانشین یاامام است ویا فقیه ویا ناقل حدیث اماامام که مقصود نیست زیراتعبیر ازامام به راوی حدیث درشان او نیست ومقصود ناقل حدیث که نتواند حکم الهی را از حدیث استخراج نمایدورفع تعارض ازمتعارضین نماید نیز نمی باشد زیراخلافت وجانشینی اقتضا دار د که اتدک مشابهت میان پیامبر وجانشین او باشد و آن تونائی پاسخ گوئی به پرسشهای مردم است پس فقیه که کارشناس دین است وقدرت به دست آوردن حکم خدارادارد جانشین پیامبر است ومناصب اورا دارد مگر مناصبی که مخصوص بیامبر است که فقیه از آن محروم است 0 4 - صحیحه قداح ازامام صادق ازپیامبر صلوات الله علیهما فرمود هرکس راهی رابه رود که درآن علمی را به دست آوردخداونداورابه راهی می بردکه به بهشت به رسد 0000 وهماناعلماوارثان پیامبران هستندوهماناارث پیامبران دینارودرهم نیست وارث آنان علم است وهرکس ازعلم آنان بهره ای به برد بهره ای بزرگ به دست آورده است [8] این روایت ازنظرسندصحیحه است وازجهت دلالت نیزکامل است زیراعالم راوارث پیامبران قرار داده درعلم وروشن است که علم پیامبران همراه باعمل به آن بوده هم شخص آنان وهم درهدایت مردم به راه سعادت دردنیا وآخرت وپاسخگوئی به تمام پرسشها ی مادی ومعنوی ووادارکردن مردم دربه کارگیری احکام شرع که بخشی ازعلم آنان است که به علما ارث رسیده ودرشرع احکام سیاسی واجتماعی نیز هست وا ین همان ولایت فقیه است دراجرایراحکام شرع مضافابراین وظیفه پیامبران درعمل کردن به علمشان تشکیل حکومت هم هست وبراین اساس بسیاری آنها تشکیل کومت دادند مانند داوود سلیمان یوسف موسی وهرکدام ا زآنها که توانائی آن راداشتند کوتاهی نه کردند وآنهائی که تشکیل حکومت نه دادند مردم آنهارا یاری نه کردند بااین که تمام پیامبران کارسیاسی کردند وطاغوت معاصرخود نهی ازمنکر می نمودند واورا ازگناهانی که داشت بازمی داشتندواورابه عذاب الهی تهدید می کردندامر به معروف ونهی ازمنکر سرلوحه کارهای روزمره آنان بود زمانی که بنی اسرائیل ازپیامبرخود خواستند که دربرابردشمنشان جالوت ملکی را قراردهد تابافرماندهی اوباجلوت پیکار کنند وپیامبرپیشنهاد آنهاراپذیرفت وطالوت رابااذن خدافرمانده جنگ تعیین کرد وخلاصه این که هیچ پیامبری نبوده که باداشتن کمک مردمی ازدخالت درکارآنها شانه خالی کند وبه گویدکار من تنها عالم بودن است ومن در هیچ کاری دخالت نه می کنم بلکه هدف درعلم پیامبران اجرای تمام کارهای عبادی فردی اجتماعی وسیاسی مردم است وهمین علم باویژه گیهائی که دارد به علما ارث رسیده واگر کسی به گوید مقصود ازعلمادراین صحیحه ائمه معصومین علیم السلام هستند وفقها نیستند درپاسخ گوئیم این سخن درست نیست زیرادرآغاز صحیحه است هرکس راهی برای به دست آوردن علم به جوید وروشن است که امام معصوم نیازی درعلم به جستن راه نداردبااین که اگرمعنای عام عالم را درنظربه گیریم هیچ اشکالی درروایت ایجادنمی شود زیرامانعی نیست که هم امام وارث پیامبرباشد وهم فقیه وهرکدام به مقدارعلم ورتبه خود ارث می بردوتفاوت درمقدارارث چیزعجیبی نیست 0 5 - معتبره سکونی که سندآن معتبراست وراوندی نیز به سند صحیح آن رااز موسی بن جعفر علیه السلام نقل کرده که فرمود (فقهاامین های پیامبران هستندتازمانی که دردنیا وارد نشده اند)[9 فقیه امین پیامبران است ومورداعتماداوپس جایز است رجوع به او دراحکام دی ودنیا وچون جایزاست رجوع به او پس واجب است وولایت عامه همین است واطلاق درامین بودن اقتضادارد کهمورداعتماد درتمام امور باشد پس تمام مناصب پیامبران درمرجعیت دینی ودنیائی برای فقیه ثابت می شود 0
روایاتی دیگرنیز هست وبه آنها استدلال شده است ازبیان آنها صرف نظر کردیم که درکتاب اجتها د وتقلید از موسوعه (النور المبین) آمده است 0
منابع فصل سوم [1] وسائل الشیعه باب 11ازابواب صفات قاضی حدیث1
[2] کتاب الرعایه لحال البدایه فی علم ادرایه ص131
[3 ] کتاب منتقی الجمان ج ا ص19 ورساله فیثبوت الهلال ص77 [4] سوره مائده آیه 58 [5]کلینی کتاب کافی ج3باب وقت نماز ظهر عصرص275حدیث 1 [6]وسائل الشیعه باب11ازصفات قاضی حدیث 1کمال الدین ج2باب 45حدیث4 [7 ]وسائل الشیعه باب 8ازابواب صفات قاضی حدیث 50 [8]وسائل الشیعه باب 8صفات قاضی حدیث2 [9]کلینی اصول کافی ج1ص48
فصل چهارم تطورو تکامل ولایت فقیه دربسترزمان
ولایت فقیه ازآغازتازمان حاضردوره هائی راپیموده به دین قرار =
دوره پیدایش ولایت فقیه ازآغاز اسلام درزمان پیامبرصلی الله علیه وآله پیداشده لیکن به صورت ساده وبسیط به دین معناکه آن حضرت درمحلی که نه بودندبه مردم دستور می دادند که به دانایان ازاصحاب در مسائل دین یافرمانده درجنگ که عالم هم بوددر مسائل عبادی سیاسی فردی واجتماعی خود مراجعه کنند وبعد از رحلت آن بزرگواردرزمان ائمه توسعه پیداکرد زیراجمعیت شیعیان بیشترشدومسائل آنان زیادترگردیدودرشهرهای دور ازمدینه منتشرشدند امامان معصوم علیهم السلام برای پاسخگوئی مردم درتمام مسائل فقهائی را تعیین کرده بودند که مردم به آنها مراجعه می کردند وبه شیعیان دستور می دادندتاجائی که به توانند درمسائل سیاسی مانند قضاوت به غیر عالم شیعی مراجعه نه کنندبه طوری این موضوع عملی شد که مردم آگاه به آن شده وهرجائی عالمی راسراغ داشتند به طرف او می رفتند وپرسشهای دینی راازاومی پرسیدند ویااگربه خدمت امام می رسیدند ازاوسئوال می کردند که فلان عالم ازاصحاب مورد تایید هست تا به او درمسائل رجوع کنندیامورد تایید نیست ؟ 2 - دوره تاسیس ازاول زمان غیبت کبری فقهای شیعه بااذن امامان علیهم السلام سرپرستی دینی شیعیان راخود به عهده گرفتندوولایت فقیه راکه تاآن زمان به صورت احادیثی بوددرکتابهای فقهی آوردندودراصل مشروعیت ومقداراختیارات فقیه به بحث نشستند وازفصلهای پیشین روشن شددرآغازغیبت گستره ولایت منحصر بوده به امر به معروف ونهی ازمنکر قضاوت رویت هلال نمازجماعت وسرپرستی ازافراد بی سرپرست ازدواج وطلاق هرچند ازکلمات شیخ مفید در مقنعه اختیارات بیشتری برای فقیه استفاده می شود 0 3- دوره تفکیک دراین دوره میان امور شرعی وامورعرفی تفکیک شده امور شرعی درولایت فقها قرارگرفته وامورعرفی درعهده مسلمان باقدرت وباشوکت نهاده شده وبه عبارت دیگرولایت انتصابی فقها ازطرف امامان علیهم السلام به آنهاتفویض شده وسلطنت مسلمان باقدرت وباشوکت درامورعرفی به رسمیت شناخته شده واین دوره ازاوائل قرن دهم تاقرن سیزدهم بوده وباسلطنت صفویان آغاز شده وبانهضت مشروطه خواهی پایان می پدیرد این دوره درفصل اول درنقل دیدگاه هابه عنوان دیدگاه اول بیان شد وبرخی ازفقهائی که دراین دوره بوده اند نام برده شد0 4- دوره ولایت عامه دراین دوره سلطنت مسلمان باقدرت ازرسمیت شرعی حذف شده و امورسیاسی واداره جامعه نیز درعهده فقیه قرار میگیرد وتشکیل حکومت واداره امور وابسته به آن رافقیه بایدبه پذیرد اولین فقیهی که می توان درکلمات اونشانه مقدمات یک دولت وحکومت اسلامی رااحتمال داد محقق کرکی است که درسال 940ق وفات یافته وکلام او درفصل اول بیان شدسپس محقق اردبیلی است که مشابه اوفرموده است [1] ازآن زمان به بعد به تدریج بابسط ید فقهاوافزایش اقتدارآنان برخی ازسلاطین برای سلطنت خوداز آنان اذن می گرفتند وازفقهای این دوره میرزای قمی درکتاب جامع الشتات [2] وکاشف الغطااست درکتاب کشف الغطااست [3 ]
5 – دوره مشروعیت ومشروطیت باآغازنهضت مشروطیت دیدگاه سیاسی فقها به دوقسم تغییر می یابد = الف – میرزای نائینی متوفای سال 1355 ق رساله تنبیه الامه وتنزیه المله رامی نویسد وعقیده داردحکومت مشروطه درصورت عدم بسط ید فقهااگرفقیه عادل درمیان وکلای مردم درقوه مقننه باشدودروضع قوانین نظرفقهای عادل راملاحظه نمایندمی تواند حکومت مشروطه مشروعه باشد 0 ب- شیخ فضل الله نوری متوفای سال1327ق عقیده داردکه حکومت تنهابااجرای فقیه عادل مشروعیت پیدامی کند ودرغیراین صورت مشروعیت نه دارد ودرپاسخ رساله محقق نائینی رساله ای درحرمت مشروظیت می نویسد 0 6- دوره ایست ورکود پس ازشکست دوره پیشین وقدرت یافتن استبداد داخلی واستعمارخارجی وشهادت شیخ فضل الله وتبعید میرزای نائینی فقه سیاسی شعه واندیشه ولایت فقیه به رکود وایست انجامیدوپس ازگذشت زمانی آیه الله بروجردی متوفای سال 1340شمسی ولایت انتصابی فقیه رابادلیل عقل ونقل به اثبات رسانید 0 7- جمهوری اسلامی باقیام امام خمینی قدس سره دربرابراستبداد داخلی واستعمار خارجی وبراندازی نظام شاهی درایران تئوری ولایت فقیه که سالیان طولانی درلابلای کتب فقهی مانده بودبه واقعیت پیوست ودرجامعه به حقیقت رسید دراین عصر امام خمینی اولین فقیهی است که تشکیل حکومت داد پس از آن که درتدریس وتالیف خود بااستدلال عقل ونقل ولایت فقیه رابه اثبات رسانیدوباتلاش وپافشاری تمام وتحمل تبعیدوسختیهادرراه عملی ساختن آ ن کوشید وخروشید جزاه الله عن الاسلام والمسلمین خیرالجزا ویکی ازویژگیهای امام خمینی که رمزموفقیت تونیزبودسخت کوشی اودرضروری بودن تشکیل حکومت فقیه بود که درکلمات دیگرفقهایافت نه می شود ودیگر ازویژه گیهاآوردن واؤه مطلقه درکنارولایت فقیه است زیراپیش از امام خمینی محقق نراقی وصاحب جواه وآیت الله بروجردی توسعه دراختیارات فقیه قرارداده بودند وولایت عامه تعبیر کرده بودند لیکن امام ولایت مطلقه را عنوان نمود که توسعه ای دیگر درولایت برای فقیه است0 این دوره پربارترین دوره هائی است که درطول آغازین دوره آن تازمان معاصر برولایت فقیه گذشته است زیرافقها پیش ارآن ازمیان اموراجتماعی برخی تنها امور حسبیه را گستره ولایت فقیه قرارداده بودند مقصود از امور حسبیه اموری هستند که شارع انجام دادن آنهاراخواسته وراضی به ترک آنهانیست حتی اگر فقیهی نه باشددیکران نیز می توانند آنهاراانجام دهند لیکن باوجود فقیه عادل دیگری نمی تواند آنهاراانجام دهدوبرخی دیگرازفقهافراترازامورحسبیه توسعه داده بودند دسته اول تصرف درامورحسبیه رایاازباب ولایت قرارداده ویاازباب قدرمتیقن[4] اگرازباب ولایت باشدوظیفه فقیه است وبراوواجب واگرازباب قدرمتیقن براوجایز است ودسته دوم اموری رااز قبیل ایجادامنیت قطع ید ظالم ودیگرمصالح مومنین را اضافه کرده اندوگفته انداگرفقیه یاماذون ازطرف اومتصدی امرمسلمین شودبایددیگران ازاواطاعت کنندونه باید اورا تضعیف نمایند[5] لیکن برنظریه این دودسته تشکیل حکومت ازامورحسبیه نیست که برفقیه واجب ویاجایز باشدلیکن چون حکومت امری است که عقل به آن حکم می کند وسیره عقلا برآن جاری است وشرع ازآن منع نه کرده است پس امری شرعی خواهد بود زیرا سیره عقلااگرازطرف شرع منع نه شود شرع آن راپذیرفته وشرعی خواهد بودوبرخی گفته اند تشکیل حکومت ازامورحسبیه است واجرای امورحسبیه ازوظائف فقیه است وانتخاب حاکم به نظارت فقیه است پس حکومت انتخاب از مردم است واسلامی است چون اسلام این نظارت را برعهده فقیه قرار داده وبرخی نیزازجهت رسمی شدن سلطنت مسلمان باقدرت خواسته اند حکومت اورا شرعی نمایندکه دربیان دیدگاه ها ازاین گروه ازفقها نام برده شد0 فقهائی که ولایت مطلقه فقیه را نه پذیرفته اند مانند شیخ انصاری وسید خوئی اصل ولایت فقیه را انکار نه کرده اند بلکه نیابت عامه وولایت مطلقه رابه عنوان منصب نه توانسته اند از ادله استفاده کنند اماتصدی امور عمومی رادرارتباط بااجرای احکام انتظامی راوظیفه فقیه جممع الشرائط ومبسوط الید دانسته اندانجام اممور حسبیه ایجاد نظم حفاظت مصالح عمومی را از ضروریات دین دانسته اند واهمال آن را جایز نه دانسته اند سید خوئی چنین فرموده ( اجرای حدود همانا درجهت مصلحت عموم وسلامت جامعه تشریع شده تاجلوی فساد گرفته شود وریشه فساد وسرکشی وتجاوز کنده شود وادله تشریع آنهااطلاق داردواختصاص به زمان مخصوصی نه داردوتداوم دارند علاوه براین هم درتوقیع شریف آمده است واما الحوادث الواقعه 00))[] منابع فصل چهارم [1] اردبیلی مجمع الفائده والبرهان ج8ص160 [2]میرزای قمی جامع الشتات ج1 ص89ط حجری [3]کاشف الغطا کشف الغطا ص39 ط قدیم [4] سیدخوئی التنقیح الاجتهاد والتقلیدص424 0
[5] میزاجواد تبریزی
[6]سیدخوئی تکمله المنهاج ص224 والتنقیح الاجتهاد والتقلید ص419
فصل پنجم مبانی ولایت فقیه درفصل سوم ادله ولایت فقیه رابیان کردیم دراین فصل نتیجه به دست آمده ازآادله را که زیر بنای مشروعیت ولایت فقیه است بیان می نمائیم ومی گوئیم حکومت اسلامی برخاسته ازولایت فقیه که فقیه درراس آن باشد ویا بانطارت اوتشکیل شدهاست برچه مبنائی حق فرمان دادن به مردم دارد؟ ومردم برچه مبنائی بایدازاواطاعت کنند؟ ازکلمات فقهادرپاسخ ازاین دوپرسش دومبنا به دست می آید= اول – مشروعیت الهی دوم- مشروعیت مردمی 0
مبنای اول براین استوار است که ولایت از آن خداست وخداوند پان رابه پیامبرداده وپیامبرولایت رااز طرف خدابه امام عطانموده وامام نیزآن راازطرف خداوپیامبربه فقیه عادل تفویض کرده بنابراین فقیه نائب امام وپیامبروخداست واطاعت ازاو همانند اطاعت خداوپیامبرواجب است وحق فرماندادن به مردم رادارد ورای مردم دررسیدن این حق اثری نه دارد براین مبنافیه عادل بااعتمادبرفقه غنی شیعه وتکیه برملکه اجتهادوملکه عدالتوبرمبنایمصلحت امت اسلام حکمرانی می کنداکثریت ازفقها که دربحث ولایت فقیه وارد شده انداینمبنارا اختیار کردهداند ومهم ترین فقهائی که این مبنارااختیارکرده اندمحقق نراقی وامام خمینی هستند0 مبنای دوم براین استور است که خداوند تدبیرسیاسیامت اسلام رابه خود آنهاواگذار کرده تادرچارچوب قوانین دین حکمت راتشکیل دهند وحاکمیت خودرااعمال نمایند مردم ازطرف خدابرسرنوشت خودحاکم هستند وکسی نه می توانداین حق راازآنهاسلب نماید حق مردم است که که ازمیان خود رهبردینی راانتخاب کنند تابرمبنای قانون دین طبق یک عهدوعقدازوکالت یا شرکت یااجاره یاماننداینهاخدمات عمومی آنهارااداره نمایدواین انتخاب واجرای قرارداد وقوانین موضوعه ودیگرموضوع های مربوطه اگرمطابق باشرع باشندحکومت شرعی است وفقیه نقش نظارت براین تشکیلات راداردکسانی که این مبنارااختیارکرده اند عقیده دارندکه شرع باحفظاهداف دین وباعدم مخالفت باشرع به مردم اجازه اعمال حاکمیت وابرازرای داده است 0 فقهابرمبنای اول درتشکیل حکومت چهاردیدگاه دارند الف-ولایت انتصابی فقهادرامورحسبیه وبه رسمیت شناختن سلطنت مسلمان صاحب قدرت ب-ولایت انتصابی عامه فقها ج – ولایت انتصابی مطلقه د- ولایت انتصابی شورائی فقها0 فقهابرمبنای دوم درتشکیل حکومت پنچ دیدگاه دارند الف- دولت مشروطه بانظارت فقها ب- حکومت مردم بانظارت مرجعیت ج- ولایت انتخابی مقیده ازطرف مردم د- دولت انتخابی اسلامی ه- وکالت ازطرف مالکان شخصی مشاع 0 واین دومبنادرچندامرباهم مشترک هستندالف-اصل حاکمیت ازخداست ب- درحا حضور پیابر ویاامام باید حکوت رابه دست به گیرد ج- تشکیل حکومت اری ضروری است د- حکومت دربرابر تعالیم دینی خاضع باشد ونه باید قوانیت آن منافی بااحکام شرع باشد ه- اسلام وایمان ووثاقت وعدالت وتدبیر وکاردانی سه شرط اصلی حکومت اسلامی است0 لیکن باید دانست آنهائی که مشروعیت ولایت فقیه راباانتخاب مردم گفته اند این دیدگاه رادرارتباطباظیامبر وامام هم گفته اند مهدی حائری گوید (( خلافت یک مقام سیاسی اجتماعی است که واقعیتی جزانتخاب مردم نه دارد وگاهی مردم رشد سیاسیپیدا می کنند پیامبر داامام راانتخاب می کنند مانند بیعت شجره باپیامبروانتخاب علی بن ابی طالب درنوبت چهارم برای خلافت )) [1] این گفتارباعقیده شیعه مخالف است زیرا عقیده ما شیعیان این است که نبوت واماوت به انتخاب ونصب ازطرف حدااست وبیعت شجره برای اعلام وفادارری اصحاب باپیامبر صلی الله علیه وآله بودبرای مقابله بادشمن نهبای انتخاب پیامبردرپیامبری [2] وانتخاب علی علیه اسلام دراصل امامت نه بودبرای اعلام آمادگی دریاری دادن آن حضرت درتشکیل حکومت 0 منبع فصل پنجم [1] مهدی حائری حکمت وحکومت ص122 [2] طبرسی مجمع ابیان ج9 ص116 وابن هشام سیره ج13 ص321
فصل ششم انتصابی بودن ولایت فقیه باحق انتخاب وآزادی مردم منافات نه دارد دردیدگاه منصوب بودن فقیه درولایت ازطرف امام علیه السلام که اکثریت فقها آن راازادله عقلیه ونقلیه استخراج کرده اند سلب اراده واختیار وانتخاب ازمردم نه شده ودربخش حق مسارکت سیاسی مردم وبخشهای دیگر که ازحقوق مردم درحکومت اسلامی بحث می شود این موضوع روشن خواهد شد انشاالله0
لیکن دراین فصل برخی از کلمات امام خمینی قدس سره رابرای اثبات این موضوع می آوریم اوچنین فرموده (( خداوند حق تعیین سرنوشت رادرتشکیل حکومت اسلامی به دست مردم داده است وبرپانهافرض ولازم کرده است که ازاحکام اسلام ازامورعبادی اجتماعی سیاسی انتظامی قضائیودفاعی ودیگر احکام اسلام اطلاع پیداکنند وتاثیریکه دراداره جامعه ورفع مشکلات دارند پرده بردارند وآنهارابه کارگیرند وازبرکات آنااستفادهنمایند برمردم فرض ولازم است که برضدتبلیغات دشمنان اسلام قیام کنندوتبلیغات آنهارانقش برآب کنند آنگاه زمینه تشکیل حکومت اسلامی رافراهم سازندوبااظاعت ازرهبران دینی فقیه عادل اورا به رهبری برگزینندوامکاناتواستعدادخودرادراختیار آنهاقراردهندتاولی فقیه مبسوط الیدشده وتوانائی تشکیل حکومت رادارا شودوبه تواندجامعه رااداره نماید اگرمردم فقیه عادل راکنار به گذارندوبهاوتونائی اجرای احکام شرع رانه دهند او نه می تواندبه وظیفه ای که دارد عمل کندقصاص اجری حدود دفاع ازاسلام دفاع ازمرزهای کشوراسلامازدشمنانوبیگانگان اجرای قوانین سیاسی اقتصادی قضائی وبسیاریدیگر ازاحکام اسلام درزمانی امکان پذیرخواهدبود که مردم فقیه عادلراکمک دهندودرانجامدستوراتاوکه ازشرع برخاسته است آماده باشند)) [1] بنابراین درنظام ولایت انتصابی فقیه حق خدا دادی مردمبرای تعیین حاکم اسلامی ورضایت آنانبرای اعمال حاکمیت فقیه شرطاساسی ومهم استوهمدخالت مستقیم درتشکیل حکومت ونفوذکلمه فقیه وبسط یداودارد0 دراین ارتباط استفتائی ازامام خمینی قس سره بیان می کنیم (( بسمه تعالی حضرت آیه الله العظمی امام خمینی رهبر انقلاب وبنیانگذرجمهوری اسلامی پس از اهدای سلام وتحیت درچه صورت فقیه جامع اشرائط برجامعه اسلامی ولایت دارد 0 نمایندگان حضرت عالی دردبیر خانه ائمه جمعه سراسرکشور خاتم یزدی توسلی عبائی کشمیری قاضی عسکر بسمه تعالی ولایت درجمیع صورداردلکن تولی امورمسلمین وتشکیل حکومت بستگی داردبه آرای اکثریت مسلمین که درقانون اساسی هم ازآن یاد شده ودرصدراسلام تعبیر می شده به بیعت باولی مسلمین روح الله الموسوی الخمینی [2] درپاسخ پاپ پل ششم که وساطت کرده بود برای آزادشدن گروگانها چنین فرمود (( آقای پاپ این راباید به داند مسئله مسئله ای نیست که من به توانم به شخصه حل کنم مابابراین نه داریم که یک تحمیلی برملتمان به کنیم واسلام به مااجازه نه داده است که دیکتاتوری به کنیم ماتابع آرای ملت هستیم ملت ما هرطوررای ذاد ماازآن تبعیت می کنیم ماحق نه داریم خدای تبارک وتعالی به ماحق نه داده است پیامبر اسلام به ما حق نه داده ااست که ما به مسلمان یک چیزی راتمیل کنیم )) [3] هنگام ورود به کشور دراولین سخنرانی عمومی دربهشت زهرا فرمودند (( من به پشتیبانی این ملت دولت تعیین می کنم من به واسطه این که ملت مرا قبول دارد000000 دولتی که مامی گوئیم دولتی است که متکی به آرای ملت است متکی به حکم خداست )) [4] ودراولین فرمان حکمتی که نخست وزیری رابه مهندس بازرگان عطاکرد چنین فرمود(( جناب آقای مهندسمهدی بازرگانبنابرپیشنهادشورای انقلاببرحسب حق شرعی وحق قانونی ناشی از آرای اکثریت قاظع قریب به اتفاق ملت ایران که ظی اجنماعات عظیموتظاهراتوسیعومتعدددرسراسرایراننسبت به رهبری جنبش ابراز شده است)) [5] ودروصیت نامه ایشان آمده است(( بی تردیدرمز بقای بقای انقلاب اسلامی همن رمزپیروزی استورمز پیروزی راملت میداند ونسلهای آینده درتاریخ خواهندخواندکه دورکن اصلی آن انگیزه الهی ومقصدعالی حکومت اسلامی واجنماع ملت درسراسر کشور باوحدت کلمه برای همان انگیزه ومقصد000000 اینک که باتوفیق وتایید خداوند جمهورد اسلامی بادست توانای ملت متعهدپایه ریزی شده وآنچه دراین حکومت اسلامی مظرح است اسلام واحکام مترقی آن است برملت عظیم اشان ایران است که درتحقق محتوای آن به جمیع ابعادوحفظ حراست آن به کوشند))0[6] ((وبالجمله حکوت حکومت اسلام ومردم است و مجلس رای نیز از آن مردم است از مردم است امروزسرنوشت اسلام وسرنوشت کشور مابه دست ملت است باید همه شماهمه زن ومرد همان طورکه بایدنمازبه خوانندهمان طورباید سرنوشت خودش راتعیین کند)) [7] مطالب ومسائل دیگری نیز درارتباط باولایت فقیه است هرکس به خواهد به الموسوعه الفقیه کتاب الاجتهادوالتقلیدمراجعه کند بزای رعایت اختصار از بیان آنها صرف نطرکردیم0
منابع فصل ششم [1] امام خمینی البیع ج2 ص460 [2]اسناد منتشره نه شده موجود درموسسه تنظیم ونشر امام خمینی ج3 مجموعه مقلات دومین کنگره بین المللی ص392 [3] امام خمینی صحیفه نورج10 ص181 [4] همان ج4 ص285 [5]همان ص27 [6] امام خمینی وصیت نامه [7]امام خمینی صحیفه نور ج5 ص 168
بخش چهارم بررسی آیات مبانی اندیشه هادرفقه سیاسی0
دراین بخش آیاتی ازقرآن که دراندیشه های فقه سیاسی زیربناوریشه ای است بررسی می گردد=
فصل اول امامت در قرآ ن قال الله الحکیم (( واذاابتلی ابراهیم ربه بکلمات فاتمهن قال انی جاعلک للناس اماما قل ومن ذریتی قال لاینال عهدی الظالمین)) [1]
امامت درلغت به معنای مقتداشدن درافعال واقوال است درمفردات راغب گفته است ا(امام یاانسانی است که درافعال واقوال به او اقتدامی شودویا کتاب است ویاغیراینها به حق باشدیابه باطل))[2]
دراصطلاح ((امام کسی است که به تدبیرامورامت واجرای سیاست واصلاح امور وتادیب جنایت کاران وسرپرستی فرمانروایان واقامه حدود برمجرمان ودفاع ازحقوق امت وجنگ بادشمنان آنهاودیگراموری که درارتباط باحکومت ورهبریکامل امت است دراجرای تمام امور سیاسی اقتصادی اجتماعی وغیراینها قیام می کند)) [3]
وروشن است امامت به معنای اصطلاحی ازمبانی فقه سیاسی است ودراین آیه خداوند آن را به حضرت ابراهیم علیه السلام عطافرموده پس ازآن که اورااختبار وامتحان کرده وسر فراز ازامتحان الهی بیرون آمده خداوند امامت را پاداش پذیرفته شدن اودرآزمایش قرارداده [4] امامت به معنا ی سرپرستی وقیام به اداره امور اجتماعی سیاسی وغیره به این پیامبر رسیده وچون فقیه عادل به دلا لت روایات وارث پیامبر است امامت به این معنارا نیز از پیامبر ارث می برد ودرحال غیبت پیامبر وامام معصوم حق امامت برای فقیه عادل است به ااذن امام علیه السلام که صاحب حق دراین امامت است 0
تفاوت میان نبوت وامامت
فقیه عادل ار پیامبر امامت راارث می برد نه نبوت را ونبوت مختص به پیامبراست پس باید تفاوت این دومنصب را درمعنا وحقیقتی که دارند به دانیم= نبوت درلغت خبردادن اروحی الهی است ونبی کسی است که به غیر واسطه ازخداخبرمیدهد خواه شریعت داشته باشد مانندمحمدصلی الله علیه وآله یاشریعت نهداشته باشدمانندیحیی علیه السلام[5] پس درلغت نبوت باامامت تفاوت دارد لیکن درغالب باهم هستند و بیشترین ازانبیا امام هم بوده اند زیرانقش نبوت درحیات بشر تبلیغ احکام واجرای آنها ست وهدف درفرستادن پیامبران تنظیم جامعه انسانی است برطبق اراده خدا وحرکت دادن آن است درمسیرونظمی که خواست پروردگار است وروشن است برای به دست آوردن این غرض بایداجرای احکام شریعت وهدایت جامعه وساختن جامعه ای الهی پیابرعهده دار این تشکیلات باشدودرراس فرماندهی آن باشد زیراتنهاپیامبراست که حافظ ونگه دارنده وحی لهی ومجری آن است باعلم وآگاهی که به آن دارد وخداوند این نقش ازپیامبرا ن را درقرآن آورده(( ماپیامبران خود راباآیات روشن فرستادیم وباآنان کتاب ومیزان شناسائی حق ازباطل رانازل کردیم تامردم برعدالت به ایستندوآهن رانازل کردیم که درآن نیروئی شدید ومنافعی برای مردم است تاخداوند به داند چه کسی اورا وپیامبرانش را درغیب یاری می کند وخداوندنیرومند وعزت منداست))[6] قیام مردم به عدالت درسایه وجود پیامبربااجرای احکام خدا به دست می آید ونازل کردن آهن بانیروی شدیددرآن برای عملی ساختن احکام خدا ووادارسازی مردم بهرفتن به راه خداست که معنای امامت همین است ودرآیه دیگر می فرماید ((مردم در آغاز یک دسته بودندواختلافی میان آنان نه بود به تدریج افرا د زیادشدندوطبقات میان آنان پدیدآمد دراین حال خداوند پیامبران را فرستادتامردم رابشارت دهند ه وبیم دهنده باشندوکتاب آسمانی که به سوی حق دعوت می کردباآنها فرستادتامیان مردمدرآن چه اختلاف داشتندداوری کند وتنهاگروهی که کتاب آسمانی رادریافت کرده بودندونشانه های روشن به آنهارسیده بودبه خاطرانحراف ازحقوستم گری درآن اختلاف کردندخداوندآنهائی راکه ایمان آورده بودندبهحقیقت آن چه مورداختلاف بودبه فرمان خودش رهبری نمود وخداوندهرکس رابه خواهدبه راه راست هدایت می کند )) [7] ازاین آیه روشن است که غرض دربعثت انبیا حاکمیت درمورد اختلاف ا وبرداشتن اختلاف ازمردم ووادارکردن آنان به راه حق واین غرض باموعظه وارشاد به دست نمی آیدبلکه باوادارساختن مردم به رفع اختلاف است واین وادارینیاز به دراختیار داشتن نیرووحکومت دارد0 ودرآیه ای دیگر درارتباط باپیامبران می فرماید(( وقرادادیم آنانراامامان که به فرمان مامردم راهدایت کنند به فرمان ماوانجام کارهای نیک وبرپاداشتن نمازوپرداخت زکاه را به آنها وحی کردیم وتنهاماراعیادت کننده بودند)) [8] پس ازدادن مقام امامت به پیامبران برای هدایت مردم انجام کارهای خیروعبادات فرد ی وسیاسی راخداوند به آنان وحی می کندبرای اجرائی کردن آنهاوواژه کارخیرتمام امورسیاسی واجتماعی را را که به سود دینی ودنیائی آنان باشد شامل است 0 ودرآیه دیگردرارتباط باپیامبران بنی اسرائیل آمده (( وقراردادیم آنان راامامانی که مردم رابه امرماهدایت کنند چون صبرداشتندوبهآیات ما یقین داشتند )) [9] سبب دررسیدن به امامت این پیابران صبروشکیبائی آنان درراه تبلیغ احکام خدا واجراوعملی ساختن آنها بوده است وزمانی که پیامبرنقش اصلی خودرادرجامعه یفاکند وحرکت رهبری سیاسیرابه عهده به گیردامام ومقتدای مردم شده وبه مقام امامت رسیده است 0 وروشن شد که امامت درطول نبوت است درآغاز به مقام نبوت میرسد سپس به مقام امامت زیراامامت پیاده کردن احکامی است که ازطرف خدا آورده برخی ازروایات نیز این معنارا تایید می کند = امام صادق علیه السلام فرمود (( خداونددرآغاز ابراهیم رابنده خود قرارداد سپس اوراپیامبرنمودوپس از آن مقام رسالت رابهاودادآنگاه مقام خلت ودوستی را به او بخشیدواوراخلیل خودقرار دادآنگاه اورا به مقام امامت رسانید)) [10] ویژه گیهای مقام امامت ازآیات قرآن به دست می آید امامت چه حق باشد وچه باطل دارای ویژه گیهاوخصوصیاتی است که باید درامام وجود داشته باشد به این قرار = 1 – امام درهرزمان ودرهر مکان باید وجود داشته باشد درقرآن آمده((روزی که هردسته ای ازمردم را باامامشان دعوت می کنیم ))[11] پس تمام مردم درروز قیامت به سوی خدادعوت می شوند وهمگان باامام خویش دعوت می شوند درهرمکان ویازمانی که باشند وهرکس به سوی خدا می رود باامام خود چه حق باشد وچه باطل ومقصودازامام دراین آیه انسانی است که مردم اورابه رهبری اختیا رکرده اند نه کتاب اعمال[12] 2 - توانائی هدایت به حق امامت حق را که خداوند به پیامبران داده وازطرف آنها به جانشین حق آنان می رسدبه کسی می رسد که توانائی هدایت انسانها راداشته باشد وکسی که خود نیاز به راهنما دارد نمی تواند امام شود درقرآن آمده (( آیا کسی که هداییت به سوی حق می کند برای پیروی شایسته تراست یا آن کس که خودهدایت نه می شود مگرکسی اوراهدایت کند )) [13] درین آیه میان دودسته تقابل آمده یک دسته توانائی هدایت کردن مردم رادارند ودسته دیگرهدایت نمی یابند تاآنهاراهدایت کنندوروشن است دسته اول باید به امامت به رسند نه دسته دوم دات نایافته ازهستی بخش کی تواند که شود هستی بخش0 3- عصمت ازگناه وخطاونسیان ازچندین آیه به دست می آید که امام حق باید معصوم باشد الف – ازذیل آیه ای که عنوان شد((عهد من به ظالم نمی رسد)) وظلم بردوقسم است ظم به غیرکه تجاوز به دیگری است وطلم به نفس که هرگناه با شد وهرکس هرقسم ظلمی راداشته باشد امامت به او نمی رسد ب- آیه پیشین که فرمود کسی که توانائی هدیت دیگران رادارد امام است وکسی که نیاز به هدایت ازدیگری داردنمی تواند امام باشد زیرانادان است واشتباه می کند وخطاوگناه دارد که باید باهدایت از دیگرد به حق هدایت شود لیکن کسیه که توانائی هدایت دیگران را دارد به همه چیز آگاه است وگناه وخطانه دارد ج- درآن آیه که فرمودانجم کارهای نیک را به آنان وحی کردیم نیز روشن می شودکسی که به تمام نیکیها وزشتیها آگاه است گناه نمی کند وخطانه داردوماپیش ازاین درارتباط بالزوم عصمت درامام سخن گفتیم وادله لزوم آن را درامام بیان نمودیم 4- امامت مجعول الهی است ازمجموع آیات گذشته روشن شد که امامت حق به جعل الهی است که فومود وجعلناهم ائمه ماآنان راامامقراردادیم 5 – عالم بودن امام حق به همه چیز امام که توانائی هدایت تمام مردم رادارد باید به تمام نیازهای دینی ودنیائی آنهاآگاه باشد تابه تواند آنهارابه کارهای نیک دعوت کند وازکارهای زشت باز دارد 6-امام افضل ازدیگران است امامک که علم او از دیگران بیشتراست وتوانائی هدایت دیگران رادارد ازدیگران افضل است منابع فصل اول [1]بقره آیه 124 [2]راغب اصفهانی مفردات القرآن دارالکتب العلمیه ص20 [3]طبرسی مجمع البیان چاپ بیروت ص377 [4]همان ص380 [5]طریحی مجمع البحرین ماده نبا [6]حدید آیه 25 [7]بقره آیه 213 [8]انبیا آیه 73 [9] سجده آیه 24 [10] محمد باقر مجلسی بحارالانوارچاپ بیوت ج12 باب1 حدیث 36 [11]اسرا آیه 71 [12]سیدمحمدحسین طباطبائی المیزان چاپ بیروت ج1 ص 273 [13]یونس آیه 35
- ۹۹/۱۰/۲۱